XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış böyük Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığını çox haqlı olaraq ədibin yaşadığı dövrün, xalqın həyatının güzgüsü adlandırırlar. Bu güzgüdə vətəndaş-yazıçının ürək ağrısı ilə cəmiyyətdə müşahidə etdiyi ziddiyyətlər, eybəcərliklər bütün çılpaqlığı ilə əks olunur. Rus hökumətinin, dövlət məmurlarının özbaşınalığının, müsəlman əhalisinə münasibətdə ədalətsizliyinin, din xadimlərinin xalqı cəhalətdə saxlamağa çalışmalarının, yerli bəylərin, torpaq sahiblərinin harınlığı, bir parça çörək üçün səhərdən axşamadək ağır zəhmətə qatlaşan rəiyyətin hüquqsuzluğunun, təhsildən uzaq düşməsinin tənqidi C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Yazıçının böyük ustalıqla qələmə aldığı «Qurbanəli bəy» hekayəsi də bu cəhətdən istisna deyildir.
Müəllif əsəri o qədər məharətlə qələmə almışdır ki, oxucu burada təsvir olunan hadisələrə seyrçi münasibətində qala bilmir, həm də düşünür, onun qəlbində həmvətənlərinin ağır taleyinə, hər addımda üzləşdikləri təhqirlərə bir etiraz baş qaldırır.
Nə üçün səhərdən axşamadək torpaqdan ayrılmayan, işləməkdən əlləri qabar olan rəiyyət külfətini dolandırmaqda çətinlik çəkir? Adətən, öz fikirlərini lakonik tərzdə ifadə edən C.Məmmədquluzadə «Qurbanəli bəy» hekayəsində pristavın otağındakı yemək stolunu, çəmənlikdəki süfrəni hər xırdalığına qədər qələmə almışdır. Pristavın arvadının adqoyma günü münasibətilə təşkil olunan qonaqlığa hazırlıq səhnəsində növ-növ ləziz təamlardan, müxtəlif ərzaq məhsullarından gen-bol söhbət açılır. Müəllifin məqsədli şəkildə yaratdığı belə təzadlı səhnələrlə tanışlıqdan sonra yuxarıdakı sualın cavabı aydın olur. Rəiyyətin ağır zəhmətlə hasilə gətirdiyi ərzaq məhsulları zorla onların əllərindən alınaraq naçalniklərin, pristavların eyş-işrət məclislərinə aparılır.
Lakin rəiyyətə zülm verən təkcə rus məmurları deyil. Onlar müsəlman kəndlilərə münasibətdə nə qədər qəddardırlarsa, yerli bəylər, mülkədarlar da öz tabeliklərindəki rəiyyətə heç də onlardan az zülm etmirlər. Əsərin əsas qəhrəmanı Qurbanəli bəy yerli bəylərin tipik nümayəndəsidir. Müəllif «Qapazlı» kəndinin mülkədarı Qurbanəli bəyi ön planda təsvir etməklə həmkəndlilərinin var-yoxunu talayan, rus məmurlarına qulluq göstərmək, onların yanında hörmət qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan yerli bəylərin iç üzünü açıb göstərmək istəmişdir. Qurbanəli bəyin kəndinin adı rəmzi məna daşıyır: «Qapazlı». Adından göründüyü kimi bu kəndin camaatının heç bir hüququ yoxdur. Bunu Qurbanəli bəyin nökəri Kəblə Qasımın timsalında aydın görmək mümkündür. Bəy ona dinclik vermir, söyür, başqalarının yanında təhqir edir, o isə bütün bunları təbii qarşılayır, öz vəzifəsini Qurbanəli bəyə müti şəkildə qulluq göstərməkdə görür.
Müəllif kəndlilərin hüquqsuzluğunu, rus məmurlarının, yerli bəylərin eyş-işrətdə keçən günləri ilə onların məşəqqətli həyatı arasındakı təzadı başqa səhnələrdə də diqqətə çatdırmışdır. Bu cəhətdən ac-yalavac kəndlilərin işlərini-güclərini ataraq qonaqlığa gələn məmurları əyləndirmək üçün yallı getmələri səhnəsi çox təsirlidir. Biçarə kəndlilərin qol götürüb oynamağa nə taqətləri, nə də həvəsləri var. Ancaq buna məhkumdurlar. Çünki qlavalar əllərində tatarı onları yallı getmək, qonaqlar, xanımlar akoşkalarda görünəndə «ura» deyib qışqırmaq üçün bir yerə yığmışlar.
Əsərin əsas surəti Qurbanəli bəy hər cəhətdən mənfi obrazdır. O, zahirən nə qədər kobud, çirkindirsə, daxilən də bir o qədər eybəcərdir. Qurbanəli bəy rus məmurlarının qarşısında özünü müti, sədaqətli nökər kimi aparır. O, naçalnikə, pristava, onların arvadlarına yaltaqlanaraq tez-tez təkrar edir: «Mən istəyirəm sizə nökərçilik eləyim», «Nə qədər ki, mən sağam, nökərəm sənə».
Lakin rəiyyətə münasibətdə Qurbanəli bəyin bu yumşaqlığından əsərəlamət qalmır, o, zalım bir bəyə çevrilir. Onun nökəri Kəblə Qasımla, aşpazı Əli ilə, hətta qulluqçusu ilə kobud rəftarı bunun bariz ifadəsidir.
Qurbanəli bəyin hərəkətləri, nitqi onun yüngül, bisavad adam olduğunu təsdiqləyir. Heç təsadüfi deyildir ki, qonaqlığa gələnlər onun yüngül davranışını, məntiqsiz danışığını lağa qoyub gülürlər. Əsərin sonunda müəllif Qurbanəli bəyi layiq olduğu yerə aparır o, evinə dəvət etdiyi rus məmurlarından gizlənmək üçün tövlədə atın axurunu seçir və bununla da daha kəskin gülüş hədəfinə çevrilir.
Beləliklə, biz yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindən biri ilə tanış olduq. Böyük Mirzə Cəlilin yaradıcılıq dühası əsərin hər sətrində hiss olunur. Hekayənin bu və ya digər məziyyətlərindən söhbət açarkən buradakı dil-üslub orijinallığını xüsusi vurğulamaq gərəkdir. Yazıçı hər tipə uyğun danışıq tərzi seçmişdir ki, bu da hekayənin təbiiliyini və təsir qüvvəsini daha da artırır.
Müəllif əsəri o qədər məharətlə qələmə almışdır ki, oxucu burada təsvir olunan hadisələrə seyrçi münasibətində qala bilmir, həm də düşünür, onun qəlbində həmvətənlərinin ağır taleyinə, hər addımda üzləşdikləri təhqirlərə bir etiraz baş qaldırır.
Nə üçün səhərdən axşamadək torpaqdan ayrılmayan, işləməkdən əlləri qabar olan rəiyyət külfətini dolandırmaqda çətinlik çəkir? Adətən, öz fikirlərini lakonik tərzdə ifadə edən C.Məmmədquluzadə «Qurbanəli bəy» hekayəsində pristavın otağındakı yemək stolunu, çəmənlikdəki süfrəni hər xırdalığına qədər qələmə almışdır. Pristavın arvadının adqoyma günü münasibətilə təşkil olunan qonaqlığa hazırlıq səhnəsində növ-növ ləziz təamlardan, müxtəlif ərzaq məhsullarından gen-bol söhbət açılır. Müəllifin məqsədli şəkildə yaratdığı belə təzadlı səhnələrlə tanışlıqdan sonra yuxarıdakı sualın cavabı aydın olur. Rəiyyətin ağır zəhmətlə hasilə gətirdiyi ərzaq məhsulları zorla onların əllərindən alınaraq naçalniklərin, pristavların eyş-işrət məclislərinə aparılır.
Lakin rəiyyətə zülm verən təkcə rus məmurları deyil. Onlar müsəlman kəndlilərə münasibətdə nə qədər qəddardırlarsa, yerli bəylər, mülkədarlar da öz tabeliklərindəki rəiyyətə heç də onlardan az zülm etmirlər. Əsərin əsas qəhrəmanı Qurbanəli bəy yerli bəylərin tipik nümayəndəsidir. Müəllif «Qapazlı» kəndinin mülkədarı Qurbanəli bəyi ön planda təsvir etməklə həmkəndlilərinin var-yoxunu talayan, rus məmurlarına qulluq göstərmək, onların yanında hörmət qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan yerli bəylərin iç üzünü açıb göstərmək istəmişdir. Qurbanəli bəyin kəndinin adı rəmzi məna daşıyır: «Qapazlı». Adından göründüyü kimi bu kəndin camaatının heç bir hüququ yoxdur. Bunu Qurbanəli bəyin nökəri Kəblə Qasımın timsalında aydın görmək mümkündür. Bəy ona dinclik vermir, söyür, başqalarının yanında təhqir edir, o isə bütün bunları təbii qarşılayır, öz vəzifəsini Qurbanəli bəyə müti şəkildə qulluq göstərməkdə görür.
Müəllif kəndlilərin hüquqsuzluğunu, rus məmurlarının, yerli bəylərin eyş-işrətdə keçən günləri ilə onların məşəqqətli həyatı arasındakı təzadı başqa səhnələrdə də diqqətə çatdırmışdır. Bu cəhətdən ac-yalavac kəndlilərin işlərini-güclərini ataraq qonaqlığa gələn məmurları əyləndirmək üçün yallı getmələri səhnəsi çox təsirlidir. Biçarə kəndlilərin qol götürüb oynamağa nə taqətləri, nə də həvəsləri var. Ancaq buna məhkumdurlar. Çünki qlavalar əllərində tatarı onları yallı getmək, qonaqlar, xanımlar akoşkalarda görünəndə «ura» deyib qışqırmaq üçün bir yerə yığmışlar.
Əsərin əsas surəti Qurbanəli bəy hər cəhətdən mənfi obrazdır. O, zahirən nə qədər kobud, çirkindirsə, daxilən də bir o qədər eybəcərdir. Qurbanəli bəy rus məmurlarının qarşısında özünü müti, sədaqətli nökər kimi aparır. O, naçalnikə, pristava, onların arvadlarına yaltaqlanaraq tez-tez təkrar edir: «Mən istəyirəm sizə nökərçilik eləyim», «Nə qədər ki, mən sağam, nökərəm sənə».
Lakin rəiyyətə münasibətdə Qurbanəli bəyin bu yumşaqlığından əsərəlamət qalmır, o, zalım bir bəyə çevrilir. Onun nökəri Kəblə Qasımla, aşpazı Əli ilə, hətta qulluqçusu ilə kobud rəftarı bunun bariz ifadəsidir.
Qurbanəli bəyin hərəkətləri, nitqi onun yüngül, bisavad adam olduğunu təsdiqləyir. Heç təsadüfi deyildir ki, qonaqlığa gələnlər onun yüngül davranışını, məntiqsiz danışığını lağa qoyub gülürlər. Əsərin sonunda müəllif Qurbanəli bəyi layiq olduğu yerə aparır o, evinə dəvət etdiyi rus məmurlarından gizlənmək üçün tövlədə atın axurunu seçir və bununla da daha kəskin gülüş hədəfinə çevrilir.
Beləliklə, biz yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindən biri ilə tanış olduq. Böyük Mirzə Cəlilin yaradıcılıq dühası əsərin hər sətrində hiss olunur. Hekayənin bu və ya digər məziyyətlərindən söhbət açarkən buradakı dil-üslub orijinallığını xüsusi vurğulamaq gərəkdir. Yazıçı hər tipə uyğun danışıq tərzi seçmişdir ki, bu da hekayənin təbiiliyini və təsir qüvvəsini daha da artırır.
