Təməli M.F.Axundzadə tərəfindən qoyulan milli dramaturgiyamız müxtəlif illərdə C.Cabbarlının qələmindən çıxan pyeslərlə xeyli zənginləşərək yeni bir pilləyə qalxmışdır. Məzmunca rəngarəng, dil baxımından səlis olan bu dram əsərləri Azərbaycan milli teatnnın inkişafına güclü təkan vermiş, bütöv aktyorlar nəslinin yetişməsində mühüm rol oynamışdır.
C.Cabbarlı «Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşları içərisində gülüş» adlı ilk dram əsərini 1915-ci ildə qələmə almışdır. Pyes ailə-məişət mövzusundadır. Burada bir-birinə səmimi hisslər bəsləyən Səriyyə ilə «student» Rüstəmin məhəbbəti ön planda təsvir olunur. Səriyyənin anası Çimnaz onu qardaşı oğlu qoçu Qurbana ərə vermək istəyir. Dayısı Həmzə də Səriyyənin anası ilə həmfikirdir. Lakin geriliyin, mühafizəkarlığın qulu olan insanların yaratdıqları maneələr gənclərin məhəbbətinin qarşısını ala bilmıir və onlar bir-birinə qovuşurlar.
Ədib iki il sonra - 1917-ci ildə «Solğun çiçəklər» dramını tamamlamışdır. Bu əsər mövzu cəhətdən əwəlki pyesə yaxın olsa da, dramaturq burada qəhrəmanlann acı talelərinin sosial səbəblərini göstərmək istəmişdir. Dramda pul bir-birini sevən Bəhramla Saranın faciəsinə səbəb olur.
C.Cabbarlının 1918-ci ildə yazdığı növbəti dram əsəri «Nəsrəddin şah» adlanır. «Nəsrəddin şah»ın mövzusu İran tarixindən götürülsə də, müəllif burada ümumiləşdirmələr aparmış və öz xalqının taleyindən narahatlığını ifadə etmişdir. Əsərdə azadlıq tərəfdarlan ilə şah rejiminin, feodal üsuli-idarəsinin təmsilçiləri qarşılaşdırılır, xalq despotizmə qarşı kəskin etiraz səsini ucaldır.
Dramaturqun növbəti əsəriəri mövzu baxımından bir-birinə yaxın olan «Ədimə fəthi» və «Ulduz» pyesləridir. Hər iki əsərin mövzusu Türkiyə tarixindən götürülmüşdür. Müəllif bu pyeslərdə türk əsgəri və zabitinin şərəfıni uca tutan, öz ölkələrinin istiqlalı, ərazi bütövlüyü uğrunda vuruşan gənclərin vətənpərvərliyini yüksək sənətkarlıqla tərənnüm etmişdir.
C.Cabbariı 1919-cu ildə tamamladığı «Aydın» dramında şəxsiyyət və mühit problemini qabartmışdır. Oxuduğu kitablann təsiri nəticəsində romantik təbiətli Aydında dünyanın haqsızlığına qarşı banşmaz əhvaliruhiyyə formalaşır. Fəqət pulun hakim olduğu cəmiyyətdə Aydın kimi kasıb bir mühəndisin mübarizəsi məğlubiyyətlə nəticələnir, rəqibi Dövlət bəy onu mənəvi və fiziki cəhətdən məhv edir.
Ədibin növbəti «Oqtay Eloğlu» əsəri mövzu və ideya cəhətdən «Aydın» pyesinə yaxındır. Müəllif burada da ictimai bərabərsizliyin insan talelərində oynadığı mənfi rolu açıb göstərmişdir. Oqtay da Aydın kimi ədalətsiz cəmiyyətdə məğlubiyyətə düçar olur.
Böyük dramaturqun üzərində dörd il çalışdığı «Od gəlini» əsəri tarixi mövzudadır. Müəllif əsərdə xalqımızın ərəb istilasına qarşı mübarizə tarixinə müraciət etmişdir. Pyesin qəhrəmanı Elxan Babəkin prototipidir. O, xalqın istilaya qarşı mübarizə əzmini təcəssüm etdirir. Elxan həm də ehkamlan rədd edir, o «bütün əski varlığa qarşı üsyan bayrağı qaldıracağını» bildirir.
C.Cabbarlı yaradıcılığının sonrakı mərhələsində qələmə aldığı dram əsərlərində əsasən öz dövrü üçün aktual olan mövzulara müraciət etmişdir. Ədib 1928-ci ildə yazdığı «Sevil» əsəri ilə ədəbiyyatımızda ilk dəfə qadın azadlığı problemini qabartmışdır. «Sevil» qısa tarixi zaman kəsiyində böyük inkişaf yolu keçən, çadra ilə bərabər mütiliyin daşını atan Azərbaycan qadınlarının ümumiləşdirilmiş obrazıdır.
C.Cabbarlı «Sevil» pyesinin ardınca dövrü ilə səsləşən «Almaz», «1905-ci ildə», «Yaşar», «Dönüş» kimi dram əsərlərini qələmə almışdır.
Böyük ədibin milli dramaturgiyamızın inkişafındakı rolundan söhbət açarkən onun dünya ədəbiyyatının klassiklərinin məşhur dram əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etməsini də xüsusi vurğulamaq gərəkdir. C.Cabbarlının böyük ustalıqla dilimizə çevirdiyi Şekspirin «Hamlet», «Otello», Şillerin «Qaçaqlar» faciələri, Bomarşenin «Fiqaronun toyu» komediyası teatrlarımızın səhnəsində dönə-dönə tamaşaya qoyulmuşdur.
C.Cabbarlı «Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşları içərisində gülüş» adlı ilk dram əsərini 1915-ci ildə qələmə almışdır. Pyes ailə-məişət mövzusundadır. Burada bir-birinə səmimi hisslər bəsləyən Səriyyə ilə «student» Rüstəmin məhəbbəti ön planda təsvir olunur. Səriyyənin anası Çimnaz onu qardaşı oğlu qoçu Qurbana ərə vermək istəyir. Dayısı Həmzə də Səriyyənin anası ilə həmfikirdir. Lakin geriliyin, mühafizəkarlığın qulu olan insanların yaratdıqları maneələr gənclərin məhəbbətinin qarşısını ala bilmıir və onlar bir-birinə qovuşurlar.
Ədib iki il sonra - 1917-ci ildə «Solğun çiçəklər» dramını tamamlamışdır. Bu əsər mövzu cəhətdən əwəlki pyesə yaxın olsa da, dramaturq burada qəhrəmanlann acı talelərinin sosial səbəblərini göstərmək istəmişdir. Dramda pul bir-birini sevən Bəhramla Saranın faciəsinə səbəb olur.
C.Cabbarlının 1918-ci ildə yazdığı növbəti dram əsəri «Nəsrəddin şah» adlanır. «Nəsrəddin şah»ın mövzusu İran tarixindən götürülsə də, müəllif burada ümumiləşdirmələr aparmış və öz xalqının taleyindən narahatlığını ifadə etmişdir. Əsərdə azadlıq tərəfdarlan ilə şah rejiminin, feodal üsuli-idarəsinin təmsilçiləri qarşılaşdırılır, xalq despotizmə qarşı kəskin etiraz səsini ucaldır.
Dramaturqun növbəti əsəriəri mövzu baxımından bir-birinə yaxın olan «Ədimə fəthi» və «Ulduz» pyesləridir. Hər iki əsərin mövzusu Türkiyə tarixindən götürülmüşdür. Müəllif bu pyeslərdə türk əsgəri və zabitinin şərəfıni uca tutan, öz ölkələrinin istiqlalı, ərazi bütövlüyü uğrunda vuruşan gənclərin vətənpərvərliyini yüksək sənətkarlıqla tərənnüm etmişdir.
C.Cabbariı 1919-cu ildə tamamladığı «Aydın» dramında şəxsiyyət və mühit problemini qabartmışdır. Oxuduğu kitablann təsiri nəticəsində romantik təbiətli Aydında dünyanın haqsızlığına qarşı banşmaz əhvaliruhiyyə formalaşır. Fəqət pulun hakim olduğu cəmiyyətdə Aydın kimi kasıb bir mühəndisin mübarizəsi məğlubiyyətlə nəticələnir, rəqibi Dövlət bəy onu mənəvi və fiziki cəhətdən məhv edir.
Ədibin növbəti «Oqtay Eloğlu» əsəri mövzu və ideya cəhətdən «Aydın» pyesinə yaxındır. Müəllif burada da ictimai bərabərsizliyin insan talelərində oynadığı mənfi rolu açıb göstərmişdir. Oqtay da Aydın kimi ədalətsiz cəmiyyətdə məğlubiyyətə düçar olur.
Böyük dramaturqun üzərində dörd il çalışdığı «Od gəlini» əsəri tarixi mövzudadır. Müəllif əsərdə xalqımızın ərəb istilasına qarşı mübarizə tarixinə müraciət etmişdir. Pyesin qəhrəmanı Elxan Babəkin prototipidir. O, xalqın istilaya qarşı mübarizə əzmini təcəssüm etdirir. Elxan həm də ehkamlan rədd edir, o «bütün əski varlığa qarşı üsyan bayrağı qaldıracağını» bildirir.
C.Cabbarlı yaradıcılığının sonrakı mərhələsində qələmə aldığı dram əsərlərində əsasən öz dövrü üçün aktual olan mövzulara müraciət etmişdir. Ədib 1928-ci ildə yazdığı «Sevil» əsəri ilə ədəbiyyatımızda ilk dəfə qadın azadlığı problemini qabartmışdır. «Sevil» qısa tarixi zaman kəsiyində böyük inkişaf yolu keçən, çadra ilə bərabər mütiliyin daşını atan Azərbaycan qadınlarının ümumiləşdirilmiş obrazıdır.
C.Cabbarlı «Sevil» pyesinin ardınca dövrü ilə səsləşən «Almaz», «1905-ci ildə», «Yaşar», «Dönüş» kimi dram əsərlərini qələmə almışdır.
Böyük ədibin milli dramaturgiyamızın inkişafındakı rolundan söhbət açarkən onun dünya ədəbiyyatının klassiklərinin məşhur dram əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etməsini də xüsusi vurğulamaq gərəkdir. C.Cabbarlının böyük ustalıqla dilimizə çevirdiyi Şekspirin «Hamlet», «Otello», Şillerin «Qaçaqlar» faciələri, Bomarşenin «Fiqaronun toyu» komediyası teatrlarımızın səhnəsində dönə-dönə tamaşaya qoyulmuşdur.
